توهم یا خیال در سینمای مستند/ یادداشت امیرهادی ملک اسماعیلی

به گزارش روابط عمومی مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، توهم یا تخیل آنچه خودآگاه می دانیم اطلاعات، دانش کسب شده و تجربه روزانه است. ناخودآگاه متکی بر احساس است احساس هایی که تا به هیجان نیاید خاموش است. مرز بین خودآگاه و ناخودآگاه خرد است شاید وجدان این جدایی است. دنیای واقعی را با خود آگاه درک می کنیم اما تصور می کنیم که ناخودآگاه فقط زمان استراحت  لازم داریم .

اگر جابه جا شود با توهم و دیوانگی روبرو هستیم. این جا به فیلم مستند برگردیم آن تعریف طلایی را یادآوری کنیم که فیلم مستند لزوما اطلاع وسیع نیست بلکه گزیده اطلاعات با نظر شخصی فیلمساز است. این نظر شخصی نه تنها دانش او است بلکه احساس و عواطف هنرمند است که با مخاطب  مشترک می شود. این که ابزار فیلمساز تنها وسایل فیزیکی و ملموس نیست. تخیل بر پایه احساس یا باز آفرینی آنچه دیگر نیست.

تخیل در کنار اطلاعات است که آن را تکمیل و جذاب از دید فیلمساز برای تماشاگر تصویر می‌کند. نمونه ایرانی که می توان مثال زد. فیلم درخشان پرویز کیمیاوی «پ مثل پلیکان» است. شما اطلاعات کافی از فضا و شخصیت دارید حالا تخیل فوق العاده کارگردان است که آن صحنه بسیار زیبا و دل چسب پلیکان و پیرمرد را خلق می کند. اما توهم در دانش به حالتی گفته می‌شود که تخیل قسمت شناخت یا خود آگاه را در خود حل می کند این جا شخص دیگر محیط بیرون را درک نمی کند.

نمونه شاخص به این نوع شخصیت ها را در فیلم «باد جن» تقوایی می توان دید. توهم یک بیماری خطرناک است ولی تخیل جذابیت زندگی و برای خلق اثر هنری لازم است. فیلم مستند هنری است که به تخیل احتیاج دارد. این است که فیلم مستند را ماندگار می کند اما سند و گواه کامل نیست. آن فیلم های خبری و گزارشی است که بدون تخیل واقعیت تام را ضبط و نشان می دهد.

در آخر باید یادآوری کنم که مسائل فنی هم می تواند در تخیل مستندساز نقش داشته باشد، نمونه آن متنی است که توسط گوینده همراه تصاویر می آید. گوینده صرف اطلاعات با زبانی خشک و رسمی نمی گوید به صدای خود انعطاف می دهد همان کاری که بازیگر درنمایش انجام می دهد .متن فراتر از اطلاعات در انچه تصاویر می گوید همدلی و احساس است. این که می گویند متن توسط فیلم ساز گفته شود یا گوینده آشنا به بازی درست است این بازی همان تخیل است که نوع اول در همان فیلم «باد جن» با گویندگی احمد شاملو است یا در فیلم مسیو مارکف گوینده خود فیلمساز است.