مستند محض چه ویژگی‌هایی دارد؟/ مختصات مستندهای دو رگه

به گزارش ارتباطات و اطلاع رسانی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، احمد ضابطی‌جهرمی مدرس سینما و تلویزیون، مستندساز و تدوین‌گر، نویسنده، مترجم و پژوهشگر سینما و تلویزیون است.


این نویسنده و مدرس دانشگاه، درباره فیلم‌های مستندِ دو رگه که به آن هیبرید هم می‌گوییم، توضیح داد: از دیرباز در سنیمای مستند ایران، بحث استفاده از داستان مطرح بوده، اما این بحث صورت جدی و علمی، طی چند سال اخیر در محافل دانشگاهی مطرح شده است و در تاریخ سینمای مستند، تجارب گاه پررنگ و گاه کمرنگی از دو رگه کردن فیلم داشته‌ایم.


ضابطی‌جهرمی با تاکید بر اینکه «دورگه‌سازی، مقوله جدیدی نه فقط در سینما که در عالم هنر هم نیست.» ادامه داد: تمایل به دو رگه کردن گونه‌ها یا شکل‌های ادبی یا موسیقی در تاریخ هنر ایران وجود داشته است. همانطور که نمونه‌هایی از مقوله هیبرید کردن نظم و نثر مسجع را در تاریخ ادبیات ایران می‌بینیم که سرآمدشان سعدی در گلستان، عطار در تذکره‌الاولیا، حاج عبدالله انصاری در مناجات نامه و... است. در موسیقی هم تمایل به دو رگه کردن موسیقی فولکلور و بومی وجود داشته است.


او خاطرنشان کرد: دو رگه سازی را در تجربه زیست بشر و در زمینه‌هایی مانند دو رگه کردن گیاهان و حیوانات و در دوران اخیر و متناسب با تحولات صنعت، دو رگه‌سازی بسیاری از ماشین آلات و حتی دو رگه‌سازی رسانه‌ها را شاهد بوده‌ایم؛ مثلا بین موسیقی و تصویر یا دو رگه کردن دو هنر متفاوت مثلا تلاقی ظرفیت و امکانات نمایش تیاتر و تلویزیون. این قبیل تجربه‌ها در زمینه هنر، کشاورزی، دامداری و صنعت هم وجود داشته است.


این پژوهشگر و مدرس دانشگاه، با اشاره به دورگه‌سازی در ژانرهای فیلم، از دو رگه کردن ژانر وسترن و موزیکال، ژانر گنگستری با موزیکال، آمیختن ژانر علمی تخیلی با ترسناک گفت و به ذکر نمونه‌هایی در این زمینه پرداخت.
ضابطی‌جهرمی با بیان اینکه تمایل به ساخت فیلم‌هایی که هم خصوصیات فیلم ژانری را از نقطه نظر داستانی و هم مستند داشته باشند در تاریخ سینما، از دوران صامت می‌شناسیم، گفت: گرچه پدیده دو رگه‌سازی را بیشتر به سینما معاصر و عصر پست مدرن مربوط می‌دانند؛ اما از دهه ۱۹۱۰، تمایل به ترکیب مواد مستند و نمایشی در تاریخ سینما وجود داشته است.


این مستندساز و تدوین‌گر خاطرنشان کرد: تلاش برای اینکه خصوصیات مستند و داستان، بر پایه واقعیت و تخیل آمیخته باشند، طوری‌که از دیدگاه مستند، خیال بتواند واقعیت بیشتری را تصویر کند، تقریبا بعد از جنگ جهانی دوم شکل گرفته است. قبل از این، به این سینمایی که تلفیق داستان، تخیل و واقعیت بود «سینمای حد واسط» می‌گفتند. اما برخی از شاخه‌های رئالیسم در سینمای قبل جنگ جهانی اول، به این نوع فرم گرایش داشتند.


ضابطی‌جهرمی در پاسخ به این سوال که «چرا دو رگه‌سازی انجام می‌گیرد؟» گفت: تا بهترین خصوصیت از هر گونه انتخاب شود و واقعیت را بهتر، ژرف‌تر و عمیق‌تر نشان دهد.


او در مورد فلسفه دو رگه‌سازی هم توضیح داد: اگر هنرمند به تنهایی با یک تکنیک خاص، نتواند نیتش را برآورده کند سراغ گونه‌هایی می‌رود که بتوانند در ترکیب با مستند، شکلی جدید را متجلی کنند که حیطه ایده‌پردازی و عواطف و فضایی که ترسیم می‌کند، گسترش پیدا کند.


این نویسنده و پژوهشگر با اشاره به نوعی از مستند که  معمولا از تلفیق و تلاقی خیال و واقعیت برای ساخت یک گونه فیلم استفاده می‌کند و اصطلاحا به آن «فکشن فیلم» گفته می‌شود، گفت: بسیاری از نظریه‌پردازان مستند روی همین تلفیق، یعنی محو کردن مرزهای سنتی مستند و داستانی متمرکز بوده‌اند؛ طوری که تمایز و تشخیص فیلم مستند و داستانی امکان‌پذیر نیست.


ضابطی‌جهرمی خاطرنشان کرد: بسیاری از فیلم‌های دو رگه، از ویژگی‌های فرمال مستند استفاده می‌کنند اما عملا مستند نیستند. در واقع یک وجهی را به عنوان کد مستند در آغاز فیلم تشخیص می‌دهیم که بر اساس آن، تصور می‌کنیم مستند است؛ مانند فیلمبرداری در مکان رویداد، صدابرداری سر صحنه، دوربین روی دست، استفاده از شخصیت‌های حقیقی، گفتگو با شاهدان عینی و بومیان، نمایش مستقیم اسناد و مدارک مرتبط با رویداد و... با دیدن این‌ها، به نظر می‌رسد که این فیلم، مستند است. اما این ظاهر قضیه است؛ در حالی‌که محتوای فیلم ممکن است حقیقی نباشد. هدف استفاده از این کدها، ایجاد حس واقعیت و افزایش باورپذیری فیلم به مخاطب است. یعنی مستندنگاری می‌کنند در حالی‌که محتوای حقیقی و واقعی ندارند.


او در ادامه با اشاره به شاخص‌های شناخت و تفکیک مستند از داستانی در فیلم‌های دو رگه گفت: مستند محض، مستندی است که بدون فیلمنامه، بدون تمرین، بدون بازیگری بوده و زمان و مکان واقعی دارد. مستند محض در مقابل مستندهای بازسازی شده یا مستندهای «اجرای مجدد» قرار می‌گیرد.


نویسنده کتاب «نظریه‌ها و گفتمان‌های سینمای مستند» با تاکید بر اینکه «تنها در مستندهای دو رگه که در شکل بازسازی یا اجرای مجدد تولید می‌شوند عامل زمان از دست رفته است. چون مستند محض شکار لحظات در حال گذر با به کارگیری تدوین معنادار است.» گفت: تنها مستند محض است که عامل زمان واقعی دارد و بر اساس این عامل می‌توان انواع مستند دو رگه را که حاصل تلفیق واقعیت و خیال است را از هم تفکیک کنیم.


ضابطی‌جهرمی در ادامه به معرفی نمونه‌هایی از مستندهای محض مانند رویدادهای ورزشی، خط مقدم جنگ و... پرداخت. او همچنین انواع فیلم مستند دو رگه را شامل مستند داستانی، درام مستند، مستند بدلی یا جعلی و مستند انیمشین خواند و به تعریف ویژگی‌های هر کدام از آنها و تفاوت‌ها و شباهت‌هایشان پرداخت.


پانزدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» به دبیری محمد حمیدی مقدم فردا پنجشنبه 25 آذرماه به کار خود پایان می‌دهد.