«فرار از قصر»، سند پیشگامی سینمای مستند/ یادداشت سعید رجبی فروتن
به شهادت تاریخ حزب توده در دهه بیست و پس از سقوط پهلوی اول، یکی از فراگیرترین احزاب سیاسی در تاریخ سیاسی ایران بود و از حیث جذب و ساماندهی نیرو و گسترش تشکیلات در گستره ملی، تاکنون هیچ حزبی در ایران نتوانسته است به جایگاه حزب توده برسد.
به گزارش روابط عمومی مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، سعید رجبی فروتن کارشناس رسانه: موفقیت حزب توده در ایران فقط به تغذیه و حمایت آن از سوی شوروی مربوط نبود بلکه سران حزب با ابتکار عمل و ایمان به مانیفست حزب، بی‌آنکه به کلیدواژه‌های کمونیسم و سوسیالیسم بسامد ببخشند، نام توده را برگزیدند تا راه برای پیوستن همه اقشار شهری و روستایی به حزب هموار شود و توده‌ای شدن به «مد زمانه» بدل گردد.
مستند بلند «فرار از قصر» به کارگردانی احسان عمادی حکایت فرجام حزبی است که در نهایت به اتهام جاسوسی برای بیگانه و انجام اقدامات ضدانسانی، قبل و پس از انقلاب دو بار دست رد به سینه سران آن خورد.
احسان عمادی در روزنامه‌نگاری با حضور در تیم همشهری جوان خوش درخشید. در سینمای مستند با مستند «رزم‌آرا یک دوسیه مسکوت» مطرح شد. مستندی که حقایق تازه‌ای را در باره رزم‌آرا و حواشی ترور او مطرح کرد. روحیه و عاداتی که احسان از تجربیات روزنامه‌نگاری تحقیقی بدست آورد، باعث شد تا در سینمای مستند نیز به مستند پژوهشی گرایش نشان دهد. شاید فاصله زمانی نسبتا زیاد بین فیلم‌های او دقیقاً ناشی از وسواس و دقت او در انجام کامل فرایند تحقیق است.
نگاهی به مستند «فرار از قصر» و مشاهده اسناد تصویری بسیار ارزشمند آن نشان می‌دهد که او در مسیر مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی خود به آرشیوهای داخل کشور اکتفا نکرده و دامنه مطالعات خود را به منابع خارجی نیز کشانده است.
در فیلم برای اولین بار فیلم‌های خبری مربوط به واقعه دستگیری و محاکمه بعضی از سران حزب توده به فرماندهی تیمور بختیار فرماندار وقت در نیمه اول دهه سی شمسی دیده می‌شود. در بین آنها فیلم‌های سیاه و سفید با کیفیتی که پشت صحنه گفتگوها و نشست‌های رادیویی و مطبوعاتی بختیار را نیز نشان می‌دهد، در جای خود قابل توجه است. اگر پیش از این مستندهای بعضی از تلویزیون‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان به خاطر دسترسی به آرشیو، برای بیننده ایرانی جذاب و غافلگیرکننده بود، حالا عمادی در همین مسیر وقت و انرژی زیادی را برای جمع‌آوری گفتگوهای شنیداری و دیداری سران حزب توده در خارج از کشور صرف کرده است و در بعضی از فرازها گوینده متن، خاطراتی را از سران حزب در باره پنج شخصیت کلیدی که فیلم بر آنها تاکید دارد، نقل می‌کند.
کارگردان فرار از قصر به رونمایی از اسناد تصویری دیده نشده اکتفا نکرده است و برای نشاندن مخاطب در پای فیلم، دو تمهید ساختاری را بکار بسته است. روایت فیلم غیرخطی است و شکسته شدن زمان و رفت‌وبرگشت‌های مکرر، فیلم را از حالت یکنواخت دور ساخته است. عمادی همچنین سکانس‌های بازسازی شده فرار سران حزب را در طول فیلم خُرد و جاگذاری کرده است تا حس تعلیق بر فضای فیلم جاری باشد و تماشاگر با کنجکاوی چگونگی فرار زندانیان و فرجام فرار آنها را دنبال کند.
بعد از تماشای مستند بلند «بلیغ» در باره کلاهبردار و گانگستر معروف ایرانی مهدی بلیغ، فرار از قصر دومین فیلمی است که در سینمای داستانی نیز می‌توانست در ژانر اکشن و ماجراجویی جذابیت‌های خاص خودش را داشته باشد. پیشگامی سینمای مستند در روایت خلاقه حوادث مهم قرن، ضمن آنکه از پویایی و بروز بودن این گونه سینمایی خبر می‌دهد، عقب‌ماندن و بی‌توجهی سینمای داستانگو را در قبال وقایع تاریخی (غیرسفارشی) نشان می‌دهد.
تنها نگرانی در باره فیلم‌هایی مثل فرار از قصر آن است که ناخواسته ضد تحزب عمل کرده و بدبینی تاریخی به احزاب را تقویت کنند. در جامعه‌ای که تحزب جدی گرفته نمی‌شود و زمینه برای فعالیت آزاد احزاب سیاسی فراهم نیست و نگاه بدبینانه‌ای نسبت به تشکل‌های سیاسی وجود دارد، سینمای مستند به منظور فرهنگ‌سازی برای تشویق مردم به فعالیتهای حزبی و تشکیلاتی باید نقش روشنگرانه خود را به زیبایی و بدون لکنت ایفا کند.
منبع: خبرگزاری پانا
