رمزگشایی از یک رویداد سرنوشت ساز

کودتای 28 مرداد 1332 که به سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق منجر شد، از بحث برانگیزترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران است که در آثار داستانی و مستند زیادی مورد مداقه و تحلیل قرار گرفته است در چهاردهمین جشنواره سینماحقیقت فیلمی با عنوان «کودتای 53» ساخته تقی امیرانی که با همکاری والتر مرچ نویسنده و تدوینگر برنده سه جایزه اسکار به این نقطه عطف تاریخی پرداخته است.  نمایش  این فیلم در ایام جشنواره با استقبال زیاد مخاطبان مواجه شده و پیش از این هم در جشنواره های معتبر بین المللی نمایش داشته و خوش درخشیده است که از آن جمله می توان به نمایش آن در جشنواره‌ تلوراید، جشنواره فیلم لندن، جشنواره مستند کپنهاگ دانمارک، پالم اسپرینگز، فیلکرز رودآیلند و سیاتل اشاره کرد. «کودتای 53» همچنین موفق به کسب عناوین نامزد دریافت جایزه بهترین مستند بیفا، جایزه معتبر گریرسون، نامزد جایزه حقیقت در داکیوفست کوزوو و برنده جایزه بهترین فیلم مستند بین‌المللی به انتخاب تماشاگران در جشنواره ونکوور و نامزد جایزه بهترین مستند از جوایز فیلم مستقل بریتانیا شده است. تقی امیرانی کارگردان این مستند در گفت‌وگو با بولتن جشنواره از فرآیند 10 ساله پژوهش و ساخت آن می‌گوید. از این که با فیلمی مستقل رو‌به‌رو هستیم که همکاران بین المللی در ساختش سهم داشته اند اما محصول مشترک و تولید بین ایران و انگلستان و آمریکا نیست. او معتقد است هیچ مستندی نمی‌تواند ادعای جامعیت کند اما با پشتیبانی اسناد و مدارک و در یک کلام حقیقت به یک مدعی تبدیل می شود. شرح گفت و گو با این هنرمند را در ادامه می‌خوانید:

  درباره کودتای 28 مرداد 1332 در قالب های مستند و داستانی بارها و بارها آثاری ساخته شده است. این واقعه یا محور این تولیدات بوده اند یا در بخشی از روایت های تاریخی مطرح شده‌اند. مستند «کودتای 53» از چه منظری به واقعه 28 مرداد پرداخته است؟

همینطور است. شاید مستندهای تلویزیونی زیادی درباره 28 مرداد 1332 بارها و بارها در ایران و سایر کشورها توسط مستندسازان مختلف ساخته شده باشد، اما دلیل من برای ساخت «کودتای 53» رسیدن به مدارک دیده نشده و مصاحبه با اشخاصی بوده است که تاکنون مقابل دوربین قرار نگرفته‌اند. همچنین قصد داشتم وقایع 28 مرداد را به طور کامل و شفاف مطرح و از زیرذره بین رد کنم و نیاز بود که این اتفاق تاریخی به گونه ای مطرح شود که پیش از این در هیچ اثری مورد توجه قرار نگرفته بود. از این رو مستند «کودتای 53» فیلمی دو ساعته و سینمایی است که با تجهیزات گسترده و همکاری اشخاصی حرفه ای از جمله والتر مرچ که سابقه سه اسکار تدوین و طراحی صدا را هم در کارنامه کاری اش دارد، ساخته شده است. او نویسنده و تدوینگر مستند ما بود و مهره طلایی «کودتای 53» محسوب می شود.

  ساخت مستند «کودتای 53» روند حدود 10 ساله ای را طی کرده است. چه عواملی به این زمان بر شدن منجر شدند؟

یکی از دلایل طولانی شدن فرآیند تولید این بود که نتوانستیم پشتیبانی مالی از هیچ سازمان و نهاد رسمی جلب کنیم. مجبور بودیم از منابع خصوصی و از طریق کمک‌های مردمی هزینه‌های تولید را تامین کنیم.  در واقع بخشی از هزینه‌ها توسط مردمی از سراسر دنیا از جمله آمریکا و انگلستان جذب شد تا فیلمی برای خودشان هم ساخته شود. به علت همین مشکل مالی ناچار بودیم چند باری ساخت فیلم را متوقف کنیم اما این اتفاق ناخواسته فرصتی را هم برای تحقیقات گسترده و عمیق تر فراهم کرد و باعث شد به اسناد و مدارکی دست پیدا کنیم که تاکنون کشف نشده و در هیچ اثری به آن‌ها پرداخته نشده بود.

  با توجه به همکاری با کشورهای آمریکا و انگلستان در ساخت این اثر به هر حال واقعه کودتای 28 مرداد دچار جانبداری شده است؟ این فیلم بیشتر از چه دیدی به یک واقعه مهم و حساس تاریخی می‌پردازد؟

واقعیت این است که «کودتای 53» از دید من تقی امیرانی ساخته شده است و فیلم مستند چه بخواهیم چه نه، از زاویه دید کارگردانش روایت می‌شود. اما مبنا و پشتیبان اصلی آن، مدارک و اسناد و بهتر بگویم حقیقت است. تاریخ و کودتای 28 مرداد 32 قصه و ماجرایی است که من و خیلی های دیگر با آن بزرگ شده‌ایم و در زندگی شخصی‌مان یا در روابط ایران با سایر کشورهای دنیا تاثیر زیادی داشته و دارد. 28 مرداد 1332 یک جور سنگینی بر دلمان داشته است که می‌خواستم با ساخت مستند «کودتای 53» آن را سبک کنم. این واقعه همچنان زخمی را بر جای گذاشته است که جایش هنوز هم درد می‌کند و به واسطه پرداختن به آن شاید توانسته باشیم از شدت دردش بکاهیم.

  همکاری مشترک با انگلستان و آمریکا در چه ابعادی برای ساخت این مستند رقم خورد؟

سوءتفاهمی ایجاد شده که لازم است درباره‌اش شفاف سازی کنم. کودتای 53 به هیچ وجه فیلم و محصول مشترک ایران و انگلستان و آمریکا نیست. بلکه صرفا دفتر تولید این مستند در این کشورها مستقر بوده است و برخی از عوامل مسئول در بخش های مختلف آن از این ملیت‌ها هستند. از موسیقی و آرشیو گرفته تا پژوهش‌ها و تحقیقات و حامیان مالی اما همه آن‌ها به طور شخصی با پروژه همکاری کرده‌اند و در واقع من و والتر مرچ به عنوان کارگردان، نویسنده و تدوینگر سازندگانش هستیم.  بنابراین با فیلمی مستقل سروکار داریم.

  نقطه امتیاز این فیلم در اسناد و مدارکی است که در در جریان تحقیقات کشف شده و به نوعی در فیلم رونمایی یا افشا می‌شود. علاوه بر این و خرده روایت هایی که همواره درباره کودتای 28 مرداد بوده است، مستند شما تصویر جامعی را از سرنگون کردن دولت مصدق ارائه می دهد؟

هیچ مستندی نمی‌تواند ادعای جامعیت کند و همه جزییات و ابعاد یک اتفاق را پوشش بدهد. «کودتای 53» نکاتی را درباره 28 مرداد روایت می‌کند که برای من درباره این حادثه جالب بوده است. شکل گرفتن این فیلم یک روند طبیعی و تدریجی داشت و زمان زیادی برد. در جریان تحقیق و ساخت هر سند و مدرکی را پیدا می‌کردیم بر ساختار کار اثر می‌گذاشت و این دیگر خود فیلم بود که از مقطعی به بعد پیشنهاد می‌داد چطور پیش برویم و چه روندی را طی کنیم. کاملا بدون فیلمنامه و مطیع دستاوردهای تحقیقاتی‌مان بودیم و خوشبختانه به مدارکی هم دست یافتیم که اصلا در ابتدای کار پیش بینی نمی‌کردیم.

  چهاردهمین سینما حقیقت را در برگزاری آنلاین چگونه ارزیابی می‌کنید؟

هیچ چیز نمی‌تواند جای تماشای فیلم روی پرده و در سالن سینما را بگیرد. لذت بخش بود که ما عاشقان سینمای مستند می‌توانستیم همراه هم فیلم‌ها را ببینیم اما هر در بسته گویی در دیگری را باز می‌کند. امتیاز جشنواره سینما حقیقت به صورت آنلاین در این است که مخاطبان خارج از تهران، در شهرهای خود پای تماشای آثار می‌نشینند. بحران کرونا و چاره برگزاری آنلاین باعث شده تا فیلم ما بیش از آنچه فکر می‌کردیم، در این روزها دیده شود. این مخاطبان زیاد هم در ایران و هم در کشورهای دیگر از کار استقبال کرده‌اند. در حالی که سال‌های قبل جمعیتی محدود بودند که در یک یا چند شهر و یک یا چند سالن سینما مستندها را تماشا می‌کردند. 28 مرداد امسال فیلم ما در آمریکا، کانادا، ایرلند، انگلستان در بیش از 118 سینمای آنلاین پخش شد. آمار مخاطبان و فروش بیشتری را تجربه کرد. به نظرم باید با سینمای آنلاین کنار آمد تا کرونا رختش بربندد و دوباره به سالن‌های سینما برگردیم.