تهامی‌نژاد و ترجمه مقاله دانشنامه مستند ایان ایتکن
محمد تهامی‌نژاد منتقد، مترجم، مستندساز و مدرس دانشنامه مستند «ایان ایتکن» را منبعی دقیق و حاوی اطلاعات مفید برای فعالان عرصه مستند می‌داند.
«انسان‌شناسي و سينماي مستند، روابطي طولاني و پرتشويش داشته‌اند. بخشي از آن بخاطر مناقشه‌هايي بود كه بين هدف علمي در انسان‌شناسي و علائق گسترده‌تر فيلمسازان، جريان داشت. با وجود اين فيلم مردمنگاري به عنوان شكل مهمي از مستند به ظهور پيوست و سازندگان فيلم‌هاي مردمنگاري، در تحول سينماي مستند نقش عمده ايفا كردند.» این جملات مقدمه مقاله «فيلم مستند مردمنگاري» به قلم ديويد مك دوگال و به ترجمه محمد تهامی‌نژاد هستند که به زودی قرار است روی سایت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی قرار گیرد. با این پژوهشگر درباره شکل‌گیری این مقاله و دانشنامه ایان ایتکن که بیش از 200 پژوهشگر دنیا در نگارش آن همکاری داشته‌اند، گفتگو کرده‌ایم.
ترجمه مقاله فیلم مستند مردمنگاری پیشنهاد خود شما بود یا از سوی دوستان سفارش دهنده‌ای پیشنهاد داده شده بود؟
سابقۀ انتخاب، ترجمه و ویراستاری مقالۀ فیلم مستند مردمنگاری اندکی به توضیح نیاز دارد. نویسندۀ این مدخل از دانشنامه، دیوید مک دوگال است. دیوید مک دوگال و همسرش جودیت مستندساز مردمنگار هستند. آن‌ها بیش از بیست فیلم مردمنگاری(در کنیا، اوگاندا و استرالیا) ساخته‌اند. در برخی موارد جودیت صدا ضبط می‌کرد و دیوید فیلم می‌گرفت. (همان وظایفی را که دکتر نادر افشار نادری و همسرشان خانم رسترپو در تولید فیلم بلوط عهده‌دار بودند) دیوید مک دوگال (یا مک داگِل) نظریه‌پرداز فیلم مردمنگاری است. او و همسرش، روش مشاهدۀ مشارکتی و بین الاذهانی یا دقیق‌تر بگویم مشارکت مفاهمه آمیز را عملاً در استرالیا آزمودند. همچنین اولین فیلمسازان مردمنگار هستند که برای صحبت‌های افراد بومی، زیرنویس گذاشتند. مک دوگال‌ها، به استفاده از دوربین به عنوان یک فرم شخصی برای مواجهه با واقعیت اعتقاد دارند. از این رو دیوید مک دوگال یکی از مناسب‌ترین افرادی است که می‌تواند دربارۀ فیلم مردمنگاری مطلب بنویسد و نگارش مدخل فیلم مردمنگاری، در دانشنامه فیلم مستند به ایشان سپرده شد.
آذر ماه سال 1386 نخستین همایش انسان‌شناسی تصویری در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار می‌شد و من عضو هیئت علمی آن همایش بودم و این مقاله را برای انتشار در کتاب راهنمای همایش انسان‌شناسی تصویری ترجمه کردم. وقتی در فروردین 1400 دربارۀ بازنشر این مقاله در سایت مرکز گسترش با آقای رحیمی مدیر واحد پژوهش صحبت شد، من می‌بایست به خوانندگان این مقاله می‌گفتم که چرا این مقاله و در دسترس قرار گرفتن آن در یک رسانۀ تخصصی فیلم مستند اهمیت دارد. در بازنگری مقاله دو نکته برای خودم مطرح شد. اولاً من با انبوهی اسم فیلم در این مقاله مواجه بودم که معنای اصلی‌شان را نمی‌دانستم. دوم این که بسیاری از آن‌ها را ندیده بودم. از این رو مقاله و نویسنده‌اش خیلی دور از دسترس به نظر می‌رسید. مسلماً هرکدام از آن عناوین باید در فرهنگ خودشان دارای معنایی باشند. خب پس در ترجمه اول این دو امر مهم، بررسی نشده رها شده بود. به همین خاطر، خود مقالۀ دیوید مک دوگال، این بار برای من به عنوان یک زمینه پژوهش تازه درآمد. برای مثال Sioux Ghost Danceرا رقص شبح سو ترجمه کرده و در پانوشت افزوده بودم که سوها مردمانی در داکوتا هستند. اما بهتر بود خودم فیلم را می‌دیدم. آن وقت به خوانندۀ مقاله اطلاع داده می‌شد که می‌تواند آن را در فلان آدرس جستجو کند و برایم شگفت‌آور بود که این فیلم 21 ثانیه‌ای وجود داشت، در دسترس بود و مهم‌تر این که دانستم از نخستین آثار ادیسون است که در یک نمای عمومی درون استودیوی بلاک ماریا تصویربرداری شده است. و اجراکنندگانش گروه نمایش غرب وحشی بوفالو بیل هستند. یا در این بازنگری متوجه شدم که بدون ترجمۀ عناوین فیلم‌ها، بخش عمدۀ مفهوم فیلم مردمنگاری، گنگ باقی می‌ماند. برای مثال در کتاب راهنمای همایش، عبارت Finis Terrae که فیلمی از ژان ایپستاین است، ترجمه نشده باقی مانده بود، در اینجا متوجه شدم که این عبارت فرانسه، بخش مهمی از بارمعنایی فیلم را بر عهده دارد. و یا اگر La vieille et la pluie ترجمه نمی‌شد و فیلم دیده و توضیح داده نمی‌شد، مقالۀ دیوید مک دوگال در هاله باقی می‌ماند و برای من و احتمالاً خوانندگان علاقمند به فیلم مردمنگاری تبدیل به دانش نمی‌شد. از این رو به نظرم می‌رسد، حالا پس از ویراستاری، همین مقاله، درک خوانندۀ ایرانی را نسبت به مفاهیم مورد نظر نویسنده بسیار نزدیک‌تر خواهد ساخت. به عبارت دیگر در صورتی که خواننده این مقاله به عنوان یک جستجوگر فعال درآید، هدف از نگارش، ترجمه، ویراستاری و انتشار آن برآورده خواهد شد. و هنوز فیلم‌هایی مثل پرندگان مرده هستند که باید جستجو، مشاهده و تحلیل شوند. این که مفهوم پرندگان مرده در مواجهۀ پرنده و مار چیست؟ و چرا علیرغم نمایش مناقشات قبیله‌ای و آیینی و با تأکید بر مضمون مرگ، فیلم رابرت گارنر به عنوان یک فیلم مقالۀ شاعرانه هم قلمداد می‌شود، یک مخاطب فعال و همچنان جستجویی فراتر از مقاله را می‌طلبد. در اینجاست که می‌توان فهمید چرا دیوید مک دوگال در تقسیم‌بندی استراتژی‌های فیلم مردمنگاری، به شیوۀ شاعرانه اشاره کرده است.
نام دقیق این دانشنامه چیست و چه جایگاهی در جهان دارد؟
* Encyclopedia of the Documentary Film تا آنجا که می‌دانم تنها دانشنامۀ انگلیسی زبان دربارۀ جنبه‌های تاریخی و شیوه‌های متفاوت مستندسازی در جهان است. مدخل‌های این دانشنامه توسط ایان آیتکن گرد آوری شده و در دو شکل مختلف انتشار یافته است. نسخۀ سه جلدی آن، تا سال 2004 را در بر می‌گیرد (کپی رایت 2006) . نسخۀ کوتاه شده و یک جلدی راتلج (The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film) در سال 2013 منتشر و برخی از مدخل‌ها، از جمله سینمای مستند ایران، دستخوش تغییراتی شد. دانشنامه فیلم مستند شامل بیش از هشتصد مقاله و مدخل تحلیلی/ انتقادی از نویسندگانی از سراسر جهان است. از جنبۀ تاریخی، با فیلم‌های برادران لومیر در سال 1885 شروع می‌شود و تا فارنهایت 11/9 متعلق به سال 2004 پیش می‌آید. کتاب در کنار شخصیت‌ها و فیلم‌های مشهور بین‌المللی مثل کیارستمی و فیلم زندگی و دیگر هیچ، به فیلمسازان کمتر شناخته شده نیز می‌پردازد. همچنین شامل مدخل‌هایی دربارۀ سنت مستندسازی در کشورهایی از جمله ژاپن، برزیل، پرتغال، بوسنی، هند، چین و توصیف نقش نهادها و سازمان‌های حامی فیلم مستند و تعریف تکنیک‌ها و شیوه‌های بازنمایی و مفاهیم اساسی این سینما، نیز هست.
کدام مستندسازان ایرانی در این پروژه مشارکت داشتند؟
* دکتر رضا پوده، نویسندۀ مدخل ایران در دانشنامه فیلم مستند است.
این پروژه نسخه ایرانی خواهد داشت؟
* مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی می‌تواند با اجازۀ ایان ایتکن و ناشر انگلیسی( راتلج) مقدمات ترجمۀ این کتاب مهم را تقبل و فراهم کند. در زمان تصدی آقای علیرضا قاسم‌خان در مقام معاون پژوهشی مرکز گسترش، اول قرار بود نسخۀ سه جلدی (که یک نسخه از آن در کتابخانۀ خانه سینما وجود داشت)، توسط گروه مترجمان زیر نظر اینجانب ترجمه شود که به نتیجه نرسید. بعد قرار شد مدخل‌هایی ترجمه شود، وقتی هم که نسخه یک جلدی به ایران آمد، تصمیم گرفته شد مدخل‌هایی، توسط آقای حمیدرضا احمدی لاری انتخاب و به فارسی برگردانده شود که متأسفانه هیچ یک، نتیجه عملی در برنداشت.
در کوششی فردی، من علاوه بر مقدمۀ ایان آیتکن، مدخل‌های شالوده شکنی در سینمای مستند، فیلم مستند مردمنگاری، دراما داکیومنتری(داکیو درام)، داکیوسپ، بازیگری و مدخل ایران، را ترجمه کردم. مدخل ایران، چاپ اول( سه جلدی) ، توسط آقای ناصر رضایی پور ترجمه و نقد شد و در چهار خرداد 1387 درسایت انسان‌شناسی و فرهنگ انتشار یافت. ترجمۀ اینجانب از مدخل ویراستاری شدۀ « ایران» مندرج در نسخۀ تک جلدی راتلج، (سال 1394) در همان جا منتشر شد.
مخاطب این دانشنامه چه افرادی هستند؟ اطلاعی دربارۀ فیلمسازان بین‌المللی‌ای که با این پروژه همکاری داشته‌اند دارید؟
* علاقمندان سینما و ادبیات سینمایی، همچنین دانشجویان و اساتید سینما، مخاطبان بالقوه این کتاب هستند. منتقدان فیلم مستند، توضیح دقیق اصطلاحات و شیوه‌های مستندسازی و نمونه‌های آن را در این کتاب خواهند یافت. ضمن این که دانشنامه نشان می‌دهد، فیلم مستند دارای چه دامنۀ وسیعی در سراسر جهان است. ایان آیتکن مقدمۀ روشنگری هم بر دانشنامه نوشته که دارای بحثی تاریخی دربارۀ نظریۀ کلاسیک فیلم مستند و مبحث پسا نظریه است. بیش از دویست پژوهشگر از سراسر دنیا در تهیۀ این کتاب سهیم بوده‌اند. نویسنده مدخل ایران در دانشنامه فیلم مستند، آقای رضا پوده، دانشیار ارتباطات دانشگاه تگزاس جنوبی است.