مهم‌ترین مساله در مستندسازی جنگ، این است که چطور زنده بمانیم؟
نخستین کارگاه روز نخست پانزدهمین جشنواره بین‌المللی «سینماحقیقت» با عنوان «مستندسازی در مناطق جنگی» توسط سعید فرجی برگزار شد.
به گزارش ارتباطات و اطلاع رسانی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، سعید فرجی متولد ۱۳۶۰، تهران، فارغ التحصیل کارشناس ارشد عکاسی، عکاس و مستندساز است. فرجی برای ساخت مستند و عکاسی در بحران‌های لبنان، سومالی، لیبی، عراق و سوریه حضوری فعال داشته و چندین فیلم مستند را کارگردانی کرده است که می‌توان به عکاسی زیر آتش (۱۳۸۹)، جهان اکثریت (۱۳۹۱)، سفر به موگادیشو (۱۳۹۱)، میرزا جواد (۱۳۹۷) و از جنگ برگشته (۱۴۰۰) اشاره کرد. وی همچنین چندین کتاب به رشته تحریر درآورده که عبارتند از: تبادل/ ماجرای آزادی پنج اسیر لبنانی از زندان‌های اسراییل/۱۳۹۰؛ دیار نزدیک/ روایت سفرهای زائران مناطق جنگی (مرز ایران و عراق)/ ۱۳۹۱/ خوزستان؛ سفر به موگادیشو/ قحطی در کشور سومالی (به همراه فیلم مستند).
فرجی در ابتدای این کارگاه با بیان اینکه او را بیشتر به عنوان عکاس و مستندساز بحران می‌شناسند، گفت تا امروز تجربه‌های متفاوتی از زلزله‌های بم و ورزقان و جنگ سوریه و لبنان تا بحران افریقا داشته که هر کدام ملزومات خاص خود را می‌طلبد.
این مستندساز حوزه بحران درباره اینکه «آیا بیش از سفر به یک منطقه بحرانی باید طرحی داشته باشیم یا نه؟» گفت: اساسا خود اسم بحران نشان می‌دهد که با اتفاقات لحظه‌ای مواجهیم. ممکن است جنگ سوریه را داشته باشیم که هشت سال در جریان بوده و طرحی را از پیش برایش در نظر بگیریم. اما بخش زیادی از تجربیات من در مورد اتفاقات لحظه‌ای بوده است. همچنین دوستان زیادی را دیده‌ام که در مسیر رسیدن به منطقه به طرح موردنظر فکر می‌کنند. اما مهم‌ترین نکته این است که یک روزه نمی‌توانیم مستندساز بحران شویم. ملزومات این فضا است که کمک می‌کند پیش از سفر، حدس بزنید به احتمال زیاد چه اتفاقاتی می‌افتد؟ حتی تحقیقات در مسیر هم کمک کننده است تا وقتی به مقصد رسیدید با اتفاقات غیر منتظره‌ای مواجه نشوید. مثلا زلزله‌ها تا حدی شبیه هم هستند یا جنگ‌ها. بخشی از اینها، تجربه‌هایی است که قبلا دیده‌اید.
فرجی در ادامه از تجربه خود در فلوجه عراق گفت و یادآور شد: خیلی وقت‌ها از آدم‌های کم تجربه می‌بینم که طرحی در ذهنشان دارند و تلاش می‌کنند آن را انجام دهند در صورتی که در این اتفاقات، این ما نیستیم که حادثه را تعیین می‌کنیم. من تا زمانی که وارد منطقه نشده‌ام، نمی‌دانم اتفاق درست چیست و تازه وقتی فهمیدم هم، باز این من نیستم که تصمیم می‌گیرم چه اتفاقی رخ دهد. مثلا گاهی حتی برای گرفتن یک فریم عکس ممکن است فرمانده نظامی تصمیم بگیرد که این فریم ثبت نشود.
نویسنده کتاب «روایت سفرهای زائران مناطق جنگی» تصریح کرد: تجربه نشان داده که به چند طرح نیاز داریم؛ نه یک طرح. تا بتوانیم با توجه به شرایط منطقه، یکی را انتخاب کنیم. از طرفی، تجربه کمک می‌کند که اگر طرحی دارید، وقتی وارد میدان شدید نسبت به آن منعطف باشید و فکر کنید چطور می‌توان کاری کرد که نزدیک‌ترین حالت به ایده اولیه‌ام باشد. اما خوب است که در مسیر رسیدن به مقصد، درباره اقلیم منطقه و بافت زندگی مردم و جنگی که در حال وقوع است مطالعه کنیم و ببینیم چه کار می‌توانیم بکنیم و در عین حال دگم نباشیم. این ها کمک می‌کند تا بتوانیم با دست پر برگردیم.
فرجی همچنین از تجربه ساخت مستند جنگی در کشور لبنان و تفاوت‌هایی گفت که در مناطق مختلف این کشور وجود دارد و تاکید کرد: پیدا کردن راهنمایی که منطقه را بشناسد بسیار مهم است؛ چنین کسی حتی می‌تواند به امکان اجرای ایده‌های شما هم کمک کند و با ارتباطاتی دارد، کار شما را تسهیل کند.
کارگردان مستند «جهان اکثریت» در ادامه به موضوع توجه به کیفیت در عین توجه به امنیت گروه اشاره کرد و گفت: گاهی دوستان سوال می‌کنند که برای فیلمبرداری در مناطق جنگی از چه وسیله‌ای استفاده کنیم؟ چون در فضایی اکشن کار می‌کنیم، بهتر است از دوربین‌هایی استفاده کنیم که لرزش‌گیر باشد. ضمن اینکه اغلب نمی‌توانید در چنین فضایی، تصویربردار و صدابردار همراه خود ببرید و گاهی مجبورید از یکسری امکانات بگذرید تا چیزی را که در ذهن دارید در عین حفظ امنیت سایر اعضای گروه، به دست بیاورید. گاهی یک تیم مستندساز بحران تنها دو نفر عضو دارد. بنابراین باید هم فکر کنید که چطور می‌توانید هم تصویر خوب بگیرید و هم اینکه چطور زنده بمانید! این موارد، کمک می‌کند که در شرایط جنگی خبره‌تر عمل کنید.
فرجی با تاکید بر اینکه «گاهی لازم داریم اطلاعات نظامی هم داشته باشیم.» یادآور شد: مثلا اطلاع از وجود تله‌های انفجاری بسیار کارگشاست؛ چون تله‌ها از مهم‌ترین چیزهایی هستند که جان مستندسازان جنگی را به خطر می‌اندازند. در نهایت باید بدانیم که در مستندسازی جنگ، مهم‌ترین مساله این است که چطور باید زنده بمانیم؟ اگر با اطلاعات ناقص وارد منطقه شویم حتی باز کردن یک در اشتباه، می‌تواند آخرین کارمان باشد.
او همچنین با اشاره به تفاوت بین خبر و فیلم مستند خاطرنشان کرد: وقتی وارد مناطق بحرانی می‌شویم، دو گروه رسانه داریم؛ خبری و مستندنگار. بیشترین تلفات هم در نیروهای خبری است چون می‌خواهند به‌طور لحظه‌ای با عملیات جلو بروند و همین موجب خطا و از دست رفتن جان آن فرد می‌شود. مستندساز نیاز به صبر کردن دارد؛ و وقتی کار خبرنگار تمام می‌شود، تازه کار مستندساز شروع می‌شود. اگر این تفاوت را نشناسیم ممکن است جوگیر شویم. چراکه فضای جنگی هیجان‌انگیز و در عین حال ترسناک است.
کارگردان مستند «عکاسی زیر آتش» با اشاره به اینکه گاهی برای ساخت یک مستند نباید در میدان، که باید در کنارش باشی، تصریح کرد: وقتی در چنین فضایی وارد می‌شوید، سعی کنید آرام باشید. باید بتوانید درد و رنج سوژه‌تان را باید بفهمید تا فیلم‌تان تاثیرگذار باشد. تا وقتی آن درد و ترس را حس نکرده باشید کاری که انجام می‌دهید هم حاوی این حس نخواهد بود. من حتی گاهی دوربین‌هایی که با آنها تصاویری را برای مستندهای قدیمی‌ام ضبط کرده‌ام نمی‌فروشم؛ چون انقدر پشت آنها گریه کرده‌ام با خودم می‌گویم اینها هم درد و رنج را تجربه کرده‌اند.
فرجی ادامه داد: در چنین موقعیت‌هایی، شما مرگ و آوارگی می‌بینید و مهم است که حس موقعیت‌ها را منتقل کنید؛ حتی اگر مستند شما از نظر تصویر و کادربندی و وضعیت فنی، کیفیت پایینی داشته باشد در چنین صورتی می‌تواند اثرگذار باشد. اگر متوجه این موضوع نشویم، ما تنها حمل کننده دوربین خواهیم بود؛ کسی که حتی جانش را هم بیهوده به خطر انداخته است.
او همچنین با اشاره به اینکه از طرف دیگر، شرایط ورود به مناطق جنگی سخت است تاکید کرد که باید زمینه آن از طرف دولت و نهادهای مرتبط فراهم شود.
این مستند ساز بحران همچنین به موضوع اهمیت قصه در تدوین مستند اشاره کرد و گفت: ما جایی برنده‌ایم که قصه داشته باشیم. اگر قصه را خوب تعریف کنیم، حتی اگر کیفیت تصویر و صدا پایین باشد هم فیلم ما جواب می‌دهد. بخشی از روند قصه‌گویی، روی میز تدوین‌گر اتفاق می‌افتد. مثلا تدوین‌گر است که تصمیم می‌گیرد داستان یک واقعه را از میانه یک عملیات تعریف کند. اساسا ترکیب یک تیم تولید در میدان و یک تدوین‌گر با تجربه، باعث می‌شود که مخاطب خود را دچار جو نکنیم. بلکه در فضایی آرام او را می‌نشانیم تا برایش قصه‌ای را تعریف کنیم.
فرجی با اشاره به اینکه «اگر تدوین‌گر، داستان درستی را از کارگردان نگرفته باشد، نمی‌تواند فیلم خوبی آماده کند.» یادآور شد: یک تدوین‌گر خوب، کارگردان دوم فیلم است و بسیار می‌تواند به او کمک کند. برای همین گاهی باید اجازه بدهیم که تدوین‌گر، تصاویر ما را انتخاب کند. چون ما خودمان در آن محیط بوده‌ایم و نسبت به سوژه‌ها جانب‌داریم. اما تدوین‌گر، تصویر را می‌بیند. اصلا همین که من، در میدان جنگ درگیر مرگ و زندگی هستم، وادارم می‌کند تصاویری را انتخاب کنم که شاید ربطی به قصه نداشته باشند. برای همین باید برای انتخاب تصاویر، به تدوین‌گر فضای کافی دهیم. اگر این ارتباط درست اتفاق بیفتد، با فیلم تاثیرگذاری طرف خواهیم بود.
توجه به تجربیات شخصی در بحران دیگر موردی بود که سعید فرجی به آن اشاره کرد و گفت: چیزهایی که من برای مستندهای بحران تجربه کرده‌ام از عراق و سوریه تا افریقا را شامل می‌شود؛ همین تجربیاتم کمک می‌کند که در شرایط بعدی، درست‌تر عمل کنم. اما اگر امکان تجربه ندارم، می‌توانیم از تجربه‌های افرادی استفاده کنیم که بارها در موقعیت‌های مشابه بوده‌اند.
فرجی همچنین از ضرورت داشتن ارتباط برای حضور در مناطق حساس و گرفتن تصاویر درست گفت و یادآور شد: برای ساخت مستند جنگی به دو مولفه نیاز داریم؛ دانش فیلمسازی و ارتباطات.
کارگاه‌های انتقال تجربه پانزدهمین جشنواره سینماحقیقت با حضور ۶ سینماگر ایرانی و ۵ سینماگر بین‌المللی در این دوره برگزار می‌شود و کارگاه «مستندسازی در مناطق جنگی» سعید فرجی نخستین مورد آن بود.
پانزدهمین جشنواره بین‌المللی «سینماحقیقت» به دبیری محمد حمیدی مقدم از ۱۸ آذرماه شروع شده و تا ۲۵ آذرماه ادامه دارد.